تغذیه مناسب برای بیماران کلیوی و توصیه های غذایی برای آنها
تغذیه نقش مهمی در عملکرد کلیه ها دارد و کلیهها نقش مهمی در تنظیم تعادل اسید و باز، تعادل آب و الکترولیتها، تعادل نیتروژن و متابولیسم کلسیم و فسفر دارند.
هرچند که کلیهها کوچک هستند ولی وظایفی بسیار بزرگ، پیچیده و حیاتی را بر عهده دارند و کل محیط درونی بدن را متعادل نگه میدارند.
اگر عملکرد طبیعی کلیهها مختل شود، قادر به انجام طبیعی وظایف خود نیستند و تعادل محیط درونی بدن از بین میرود.
در این مقاله، در مورد رژیم غذایی مناسب برای بیماران کلیوی و اهمیت آن در این بیماران نکاتی بیان میگردد.
اهمیت رژیم غذایی در بیماران کلیوی
منشأ بخش زیادی از مواد زائد تولید شده در بدن از مواد غذایی مصرفی است.
اگر کلیهها سالم باشند، در تصفیه خون و مواد دفعی حاصل از مواد غذایی مشکلی نخواهیم داشت، مثلا اگر مقدار زیادی نمک بخوریم کلیهها این افزایش را متوجه می شوند و بلافاصله اقداماتی برای حذف نمک اضافی و حفظ تعادل بدن آغاز میکنند.
یا اگر مقدار زیادی مایعات بنوشیم کلیهها برای حذف مقادیر اضافی مایعات مقدار بیشتری ادرار تولید میکنند. اما اگر کلیهها آسیب ببینند توانایی خود را برای پاسخ به تغییرات رژیم غذایی از دست میدهند و مواد زائد و سموم در بدن بیمار جمع میشوند.
برای مثال، آب و نمک اضافی دفع نشده و در بدن باقی میمانند، و این احتباس مواد زائد و اضافی در خون عوارض زیادی برای بیمار به همراه خواهد داشت.
برخلاف تصور عموم، که اغلب تغذیه و رژیم غذایی را امری ساده تصور میکنند و تغییر آن را بسیار آسان میشمارند، کنترل و تطبیق رژیم غذایی به خصوص برای بیماران پیچیده است و در این مورد باید با متخصص تغذیه و رژیم درمانی مشورت کرد.
متخصص تغذیه با بررسی وزن، قد، نتایج آزمایشها، و نیز ارزیابیهای بالینی بیمار رژیم غذایی مناسب برای آن بیمار را تنظیم کرده و مطابق با سلامتی او توصیههایی را بیان میکند. اغلب دریافت مواد مغذی در بیماران کلیوی ناکافی است که از علل آن می توان به رعایت رژیم غذایی کلیوی بسیار سخت گیرانه، محدودیتهای تغذیهای که فرد در اثر بیماری برای خود قائل میشود و نیز بیاشتهایی بیمار اشاره کرد.
آگاهی تغذیهای ناکافی در بیماران کلیوی و دیالیزی بسیار مهم است. از آن جا که دریافت ناکافی مواد مغذی و ابتلا به سوء تغذیه در بیماران کلیوی علاوه بر تأثیر بر وضعیت سلامت بیماران باعث پیچیدگی بیشتر وضعیت بیماری آنها و افزایش احتمال مرگ و میر در آنها میشود، بنابراین، توصیه میگردد بیماران برای تنظیم فردی رژیم غذایی مناسب خود همواره تحت نظر یک متخصص تغذیه باشند.
تنظیم رژیم غذایی در بیماران کلیوی امری فردی است و برای هر فرد مقدار دریافت و نوع مواد غذایی متفاوت است. لذا توصیه می شود بیماران کلیوی و دیالیزی حتما تحت نظر متخصص تغذیه باشند.
رژیم غذایی در بیماران کلیوی
به طور کلی، رژیم غذایی بیماران کلیوی توسط متخصص تغذیه و با توجه به ویژگیهای فردی مثل سن، جنس، وزن، قد و نتایج آزمایشگاهی برای فرد مبتلا به بیماری کلیوی تجویز می شود.
تنظیم انرژی در تغذیه بیمار کلیوی
بیماران کلیوی در حالت عادی نیاز به محدودیت دریافت انرژی ندارند، نکته مهم مدیریت صحیح و تأمین این انرژی از منابع مناسب غذایی در رژیم غذایی بیماران کلیوی است.
بیماران برای تعیین نیاز انرژی خود و آموختن نحوه دریافت این انرژی از منابع غذایی مختلف باید از متخصص تغذیه کمک بگیرند، زیرا سوء تغذیه در این بیماران شایع است و ابتلا به سوء تغذیه با طول عمر و کیفیت زندگی این بیماران مرتبط است.
باید توجه داشت که انرژی رژیم غذایی بیماران کلیوی از میزان مورد نیاز آن بیشتر نباشد زیرا ابتلا به اضافه وزن و چاقی از عوامل عمده زمینهساز افزایش فشار خون، ابتلا به دیابت و آترواسکلروز است که آنها خود نیز عوامل زمینهساز بیماری کلیوی هستند.
به طورکلی، مراقبت وضعیت تغذیه بیماران کلیوی نقش مهمی در وضعیت سلامت آنها دارد، زیرا سوء تغذیه به هر دو شکل آن یعنی کمبود وزن و چاقی و اضافه وزن برای آنان خطرناک میباشد.
مقدار کربوهیدرات در رژیم غذایی بیمار کلیوی
کربوهیدراتها از منابع اصلی تأمین کننده انرژی در رژیم غذایی بیماران کلیوی محسوب میشوند.
در مصرف کربوهیدراتها باید به مقدار و نوع کربوهیدرات مصرفی توجه نمود.
استفاده بیش از حد از کربوهیدراتهای ساده از قبیل قند، شکر و مواد خوراکی تهیه شده از آنها علاوه بر این که برای افراد مبتلا به دیابت مضر است، در افراد غیردیابتی نیز زمینه ابتلا به دیابت را فراهم میکند.
بنابراین، بهتر است در رژیم غذایی بیماران کلیوی کربوهیدراتها را از طریق منابع پیچیدهتر از قبیل غلات، میوهها و سبزیها، البته با رعایت اصول مربوط به کنترل دریافت پتاسیم و فسفر که بر اساس نظر متخصص تغذیه تنظیم میشود، تأمین گردد.
پروتئین به عنوان یک جزء بسیار مهم در رژیم غذایی بیماران کلیوی
بسیاری از مردم تصور میکنند که بیمار کلیوی نباید پروتئین بخورد، درحالی که این توصیه برای این بیمارن اشتباه است و محدودیت نابجای دریافت پروتئین در این بیماران میتواند زمینهساز بروز سوء تغذیه گردد.
مقدار پروتئین در رژیم غذایی بیماران کلیوی باید به اندازهای باشد تا نیازهای روزانه بیمار به پروتئین را تأمین کند و در عین حال بیشتر از میزان نیاز روزانه فرد نباشد تا از افزایش فشار بر روی کلیه جلوگیری شود.
لذا توصیه میشود بیماران از محدودیت خودسرانه منابع پروتئینی پرهیز و با متخصص تغذیه مشورت کنند.
نکته مهم در تأمین پروتئین مورد نیاز فرد در رژیم غذایی بیمار کلیوی این است که این پروتئین باید از منابع مناسب آن با توجه به رعایت دیگر محدودیتهای مورد نیاز بیمار تأمین شود.
مقدار چربی در رژیم غذایی بیماران کلیوی
چربیها از منابع تأمین کننده انرژی در رژیم غذایی میباشند. اغلب بیماران کلیوی مبتلا به مشکلات چربی خون هستند و یکی از علل مرگ ناشی از سوء تغذیه در این بیماران آترواسکلروز (سفتی دیواره عروق) گزارش شده است.
البته این نکته به این معنی نیست که در رژیم غذایی بیماران کلیوی چربی حذف گردد، بلکه لازم است به نوع چربی مصرفی در رژیم غذایی این بیماران توجه داشت.
چربیها تأمین کننده انرژی در رژیم غذایی بیماران کلیوی محسوب شده و دریافت بسیار پایین آنها مشابه دریافت بیش از حدشان عوارضی در پی خواهد داشت.
چربی مصرفی در رژیم غذایی بیماران کلیوی باید از نوع چربیهای غیراشباع به ویژه روغن زیتون و روغن کلزا یا کانولا باشد.
برای تهیه غذای بیماران کلیوی علاوه بر نوع چربی مصرفی لازم است به روش پخت و پز و آماده سازی مواد غذایی نیز توجه گردد.
بهتر است اغلب از غذاهای آبپز و بخارپز در رژیم غذایی بیماران کلیوی استفاده کرد، زیرا سرخ کردن مواد غذایی در روغن باعث تولید مواد اکسیدان و سمی میشود.
افزایش اکسیدانها در بدن و اختلال در سیستم اکسیدان و آنتی اکسیدانها خود از عوامل عمده زمینهساز بروز مشکلات قلبی و عروقی میباشد.
از بهترین راهکارهای کنترل دریافت مواد سمی و اکسیدانها در رژیم غذایی اجتناب از مصرف مواد غذایی سرخ شده است.
نقش فسفر در رژیم غذایی بیمار کلیوی
در شرایطی که کلیهها قادر به انجام دادن وظیفه خود در تصفیه خون نباشند، یکی از موادی که در خون تجمع یافته و سطحش افزایش مییابد، فسفر است.
بالا رفتن سطح فسفر در خون برابر با پایین آمدن سطح کلسیم خون همراه است، این کاهش سطح کلسیم خون منجر به تحریک ترشح هورمونی به نام هورمون پاراتیروئید می شود.
این هورمون آزاد سازی کلسیم از استخوانها را تسریع نموده که میتوانند باعث ضعف و شکنندگی استخوانها و در نهایت پوکی استخوان شود.
علاوه بر تحلیل استخوانی از دیگر عوارض افزایش سطح فسفر رسوب آن به شکل فسفات کلسیم در بافت های مختلف میباشد.
برای مثال رسوب ترکیب فسفات کلسیم در پوست که منجر به خارش شدید میشود، در جدار عروق خونی که منجر به تصلب شرایین شده و زمینه ساز بیماریهای قلبی عروقی است.
بنابراین، کنترل دریافت فسفر در رژیم غذایی بیماران کلیوی نکته حائز اهمیتی برای این بیماران است. در نتیجه هرچه سطح فسفر سرم بیماران بهتر کنترل شود احتمال وقوع این عوارض کمتر و کیفیت زندگی بیماران بهتر خواهد بود.
برای پیشگیری از افزایش غلظت فسفر خون در ابتدا استفاده از داروهای باند شونده با فسفر است که تقریبا برای همه بیماران کلیوی توسط پزشک معالج تجویز می شود. این مکمل همراه غذا خورده میشود که به فسفر موجود در غذا در روده متصل گشته و مانع جذب فسفر غذایی در دستگاه گوارش می شود.
مصرف این داروها علاوه بر این که مانع جذب فسفر غذایی در روده میگردد، کمبود دریافت کلسیم را نیز جبران می کنند. شیر و لبنیات منابع عمده کلسیم رژیمی هستند. از آن جا که برای کاهش دریافت فسفر در رژیم غذایی بیماران کلیوی، دریافت شیر و لبنیات در رژیم غذایی آنان محدود میگردد، دریافت مکمل کربنات کلسیم نگرانی کمبود کلسیم را برطرف میکند.
باید توجه داشت که مصرف این مکمل دارویی باید حتما همراه غذا به ویژه وعده های غذایی اصلی باشد و مصرف آن به تنهایی یا در فاصله بین وعده های غذایی باعث بی تأثیر شدن و یا کاهش تأثیر آن خواهد شد.
در مواردی که سطح فسفر خون بالاتر از حد نرمال باشد، مطابق با نظر پزشک دریافت کربنات کلسیم باید قطع شود تا از رسوب فسفات کلسیم در بافتها جلوگیری به عمل آید.
راهکار دیگر برای کنترل سطح فسفر سرم، کنترل دریافت آن از طریق رژیم غذایی است. بیمار باید با یک متخصص تغذیه برای تنظیم یک رژیم غذایی مناسب برای بیماری کلیوی مشورت کند و با منابع عمده غذایی فسفر آشنا شود و از مصرف بیش از مقدار نیاز آن در رژیم غذایی خود خودداری نمایند.
منابع غذایی عمده فسفر در رژیم غذایی شامل لبنیات، غلات، حبوبات، نوشابه، ماهی ساردین، مغز دانهها، دل، قلوه، جگر، مغز، و گوشت احشا، هستند. بیماران کلیوی باید در دریافت این مواد غذایی احتیاط بسیار زیادی مبذول دارند.
نقش تنظیم پتاسیم در رژیم غذایی بیمار کلیوی
منبع تأمین کننده پتاسیم بدن، مواد غذایی دریافتی از رژیم غذایی و عمده ترین راه دفع آن از ادرار تولید شده توسط کلیهها است. نکته مهم حفظ تعادل پتاسیم در بدن است که کلیه مسئول اصلی حفظ این تعادل میباشد.
در بیماران مبتلا به نارسایی کلیه توانایی بدن برای دفع پتاسیم از طریق کلیه با مشکل روبهرو شده و کاهش مییابد و تعادل ذکر شده مختل میگردد.
بنابراین، باید از تجمع بیش از حد پتاسیم در بدن این بیماران پیشگیری کرد که راه های آن کاهش دریافت پتاسیم از طریق رژیم غذایی بیمار و یا دیالیز میباشد.
شایع ترین علت افزایش سطح پتاسیم قرار داشتن منابع سرشار از پتاسیم نظیر پرتقال، آب پرتقال، گوجه فرنگی، موز، گرمک، نمکهای جایگزین نمک خوراکی حاوی پتاسیم و … در رژیم غذایی بیمار کلیوی است.
دریافت بالای پتاسیم در رژیم غذایی بیماران کلیوی و در ادامه افزایش سطح پتاسیم خون ممکن است با عوارض خطرناکی همراه باشد که مهمترین آن سکته قلبی است.
از طرف دیگر، سطح پایین پتاسیم نیز میتواند به دلیل استفراغ، اسهال، استفاده از ملینها و یا کاهش اشتها به مدت طولانی و دریافت مقادیر کم منابع غذایی آن رخ دهد که این وضعیت نیز نیاز به ارزیابی و اصلاح دارد.
دریافت مقدار مجاز سدیم در تغذیه بیماران کلیوی
سدیم نیز همانند پتاسیم یکی از الکترولیت های حیاتی برای بدن است و همان طور که مسئولیت تنظیم میزان پتاسیم خون بر عهده کلیهها است، سدیم اضافی دریافتی از طریق رژیم غذایی نیز باید از بدن دفع شود و اگر دریافت سدیم کم باشد دفع آن نیز باید کاهش یابد.
کلیهها مسئول اصلی حفظ این تعادل نیز میباشند.
سدیم بخشی از همان نمک مصرفی روزانه است. اما برخی غذاها نیز حاوی سدیم هستند. با این وجود بخش عمده سدیم دریافتی ما از طریق نمک خوراکی است که خودمان به رژیم غذایی خود میافزاییم.
راه اصلی دفع نمک مصرفی روزانه از طریق کلیه و از راه ادرار است.
اگر بنا به هر دلیلی عمکلرد کلیه مختل شود و قادر به دفع سدیم اضافی از بدن نباشد، سدیم اضافی در خون جمع شده و فرد به شدت احساس تشنگی خواهد کرد و موجب افزایش دریافت آب توسط فرد میشود. کلیههای آسیب دیده قادر به دفع آب به مقدار کافی نیز نیستند و آب هم در بدن تجمع مییابد.
کنترل دریافت آب و مایعات در رژیم غذایی بیمار کلیوی
وجود آب برای زندگی حیاتی است، اما تعادلش در بدن همواره باید حفظ شود. راه دفع آب از بدن دو بخش است، که شامل دفع محسوس و دفع نامحسوس آب میباشد.
دفع محسوس آب یعنی دفع از راه ادرار و عرق کردن و دفع نامحسوس آب یعنی دفع از راه مدفوع، تبخیر از سطح پوست و تنفس. عمده ترین راه دفع آب از راه کلیه ها و با تولید ادرار است.
اگر کلیه ها نتوانند کارشان را درست انجام دهند آب در بدن جمع میشود. تجمع آب در بدن عوارضی از قبیل ورم اندامها به ویژه پاها، افزایش فشار خون و نشت آب در ریه و احساس تنگی نفس را به دنبال خواهد داشت.
در بیماریهای کلیوی تا زمانی که دفع ادرار کاهش نیافته است نیازی به محدودیت و کنترل دریافت مایعات در برنامه غذایی بیمار کلیوی نیست، اما از زمانی که مقدار دفع ادرار کاهش یافت باید دریافت مایعات کنترل شود.
هرچه ادرار کمتری دفع شود باید محدودیت دریافت مایعات در برنامه غذایی بیشتر شود.
اگر فرد دیالیزی بتواند دریافت سدیم و نمک خود را به خوبی کنترل کند، کنترل دریافت مایعات کار دشواری نیست، زیرا افزایش دریافت نمک در رژیم غذایی موجب افزایش احساس تشنگی میشود.
ویتامینها و مواد معدنی در رژیم غذایی بیمار کلیوی
نیاز بیماران کلیوی به انواع ویتامینها با افراد سالم متفاوت است. مثلا نیاز بیماران کلیوی به ویتامینهای محلول در آب مثل ویتامین های گروه B و ویتامین C افزایش می یابد. افزایش التهاب نیز نیاز به ویتامین های کاهش دهنده التهاب را در این بیماران افزایش می دهد. بنابراین، برای تأمین مقادیر کافی و دقیق نیاز این بیماران به ریزمغذیها، باید با متخصص تغذیه و کلیه مشورت نمود.
درمانهای غیرتغذیهای جایگزین کلیه
همودیالیز
یکی از درمان های جایگزین و حمایتی برای بیماران مبتلا به نارسایی مزمن کلیوی، همودیالیز میباشد.
همودیالیز فرآیندی است که برای تصفیه خون از آب اضافی و مواد زاید با استفاده از دستگاه دیالیز در افرادی که کلیه های آن ها موقتا یا دائما قادر به عملکرد طبیعی نیست، مورد استفاده قرار میگیرد.
در این فرآیند ابتدا طی یک عمل جراحی محلی را در دست، گردن یا اندام دیگری از بدن بیمار کلیوی که پزشک مناسب بداند برای دسترسی به خون بیمار آماده می کنند.
این محل همان جایی است که بیمار با آن به دستگاه دیالیز متصل می شود. خون بیمار از طریق محل اتصال وارد ماشین همودیالیز می شود.
دستگاه همودیالیز دارای تعدادی صافی است که تنها مواد خاصی با اندازه های معین می توانند از آن عبور کنند، با شروع همودیالیز خون بیمار از طریق محل دسترسی به خون (شانت) وارد دستگاه می شود و آب اضافی و مواد زاید از خون جدا میشود.
البته لازم به ذکر است که برخی مواد نیز از مایع دیالیز به خون و بدن بیمار منتقل میگردند. اغلب بیماران کلیوی در مرحله نهایی بیماری بسته به نظر پزشک معالج ۳ بار در هفته تحت درمان با همودیالیز می شوند.
دیالیز صفاقی
یکی دیگر از درمان های جایگزین برای بیماران نارسایی مزمن کلیوی دیالیز صفاقی است.
دیالیز صفاقی نوعی دیالیز بوده که در آن از صفاق خود فرد به عنوان غشای نیمه تراوا برای تصفیه خونش استفاده می شود. اگرچه این خاصیت مقداری با خاصیت دستگاه همودیالیز متفاوت است، مثلا انسولین قادر نیست از صافی های دستگاه همودیالیز عبور کند و به راحتی از صفاق عبور کرده و وارد مایع دیالیز صفاقی شده و دفع میگردد.
در این روش یک لوله پلاستیکی انعطاف پذیر با عمل جراحی در شکم بیمار قرار داده می شود.
این لوله، کاتتر دیالیز صفاقی نامیده می شود و بعد از بهبودی بافت های اطراف کاتتر می توان از آن استفاده کرد.
برای انجام دیالیز صفاقی محلول دیالیز از طریق کاتتر وارد محفظه شکم بیمار می شود و در طی چند ساعت مبادله آب و مواد دفعی خون بین خون و مایع دیالیز انجام میشود.
بعد از چند ساعت، محلول دیالیز را از طریق کاتتر از شکم بیمار خارج می کنند و به این ترتیب مواد زائد و آب اضافی از بدن بیمار از طریق این فرآیند تعویض خارج می شود.
دیالیز صفاقی به صورت ۲۴ ساعته انجام میشود، به این صورت که مواد زائد در فرآیندی پیوسته از بدن دفع می شوند، درحالی که در همودیالیز این فرآیند پیوسته نیست و مواد زائد در بدن بیمار جمع می شود و در زمان خاصی که معمولا یک روز درمیان است، با انجام همودیالیز این مواد دفع شده و مجددا تا جلسه بعدی همودیالیز مواد زائد در بدن بیمار جمع می شوند.
انجام هرکدام از روش های دیالیز و یا همودیالیز وابسته به شرایط روحی و جسمی بیمار، وضعیت بیماری و تشخیص پزشک است.
پیوند کلیه
یکی دیگر از درمان های جایگزین و حمایتی برای بیماران مبتلا به نارسایی مزمن کلیوی، پیوند کلیه است. پیوند کلیه عبارت است از گرفتن کلیه از یک فرد دهنده کلیه و پیوند کردن آن به گیرنده، یعنی همان فرد مبتلا به نارسایی کلیه. کلیه پیوندی در قسمت پایین تر شکم و در استخوان لگن قرار داده می شود.
زیرا در این جا توسط استخوان لگن خاصره ۳۲ محافظت می شود که به آن ضربه ای وارد نشود. بعد از پیوند کلیه بیمار دیگر نیاز به درمان با دیالیز ندارد.
از آن پس کلیه پیوند شده کار تنظیم تعادل محیط داخلی بدن و ترشح مواد مترشحه از کلیه خود فرد را بر عهده دارد. با این وجود، بیمار باید همچنان تحت مراقبت پزشک باشد زیرا باید از کلیه پیوند شده محافظت کرد و بیمار باید همواره داروهای خاصی به نام داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی برای پیشگیری از تخریب کلیه پیوندی توسط سیستم ایمنی بدن استفاده نماید.
منابع:
- American Journal of Kidney Diseases web site.
- Krause’s Food and the Nutrition Care Process. Elsevier, 2017.